Ερωτήσεις - απαντήσεις για την αναγνώριση και διαχείριση συναισθημάτων

Ερωτήσεις που έχουν κάνει οι γονείς

Είναι σημαντικό να έχω πάντα ενσυναίσθηση προς το παιδί μου;

Όχι. Πολλές από τις συζητήσεις που έχουμε με τα παιδιά μας αποτελούνται από τυχαίες συναλλαγές. Αν ένα παιδί έλεγε, «Μαμά, αποφάσισα να πάω στο σπίτι του Δημήτρη σήμερα μετά το σχολείο», δε θα εξυπηρετούσε σε κάτι το να απάνταγε ο γονιός, «Επομένως αποφάσισες να συναντήσεις ένα φίλο σου το απόγευμα». Ένα απλό «μπράβο/σ’ευχαριστώ που με ενημέρωσες» θα ήταν μια επαρκής αναγνώριση. Η σωστή στιγμή για να δείξετε ενσυναίσθηση είναι όταν το παιδί θέλει να ξέρετε πώς νιώθει. Το να ανακλάτε τα θετικά του συναισθήματα μπορεί να φέρει μερικά προβλήματα. Δεν είναι δύσκολο να απαντήσετε στη ενθουσιώδη δήλωση του παιδιού σας «Πήρα άριστα στο τεστ των μαθηματικών σήμερα!» με μια εξίσου ενθουσιώδη δήλωση από την πλευρά σας του τύπου «Άριστα, ε; Πρέπει να είσαι πολύ χαρούμενος!»

Τα αρνητικά του συναισθήματα χρειάζονται αυτή τη δεξιότητά μας. Σε αυτό το σημείο πρέπει να ξεπεράσουμε εκείνο τον παλιό «πειρασμό» να αγνοούμε, να αρνούμαστε, να ηθικολογούμε κ.τ.λ. ένας πατέρας είπε ότι αυτό που τον βοήθησε να γίνει πιο ευαίσθητος στις συναισθηματικές ανάγκες του γιου του ήταν όταν άρχισε να αναλογίζεται τα πληγωμένα, δυσάρεστα συναισθήματα του παιδιού του με σωματικές πληγές. Κατά κάποιο τρόπο η εικόνα του τραύματος ή της πληγής τον βοήθησε να συνειδητοποιήσει ότι ο γιος του χρειαζόταν τόσο άμεση και σοβαρή προσοχή για τα πληγωμένα του συναισθήματα, όσο θα χρειαζόταν και αν χτυπούσε το γόνατό του.

Τι κακό έχει το να ρωτήσεις άμεσα ένα παιδί, «Γιατί αισθάνεσαι έτσι;»

Μερικά παιδιά μπορούν να σας πουν γιατί είναι φοβισμένα, θυμωμένα ή στενοχωρημένα. Για πολλά παιδιά, όμως, η ερώτηση «Γιατί;» μόνο να αυξήσει μπορεί το πρόβλημα. Σε συνδυασμό με τον αρχικό λόγο στενοχώριας, τώρα πρέπει να αναλύσουν και την αιτία και να βρουν και μια λογική εξήγηση. Πολύ συχνά τα παιδιά δεν ξέρουν γιατί αισθάνονται αυτά που αισθάνονται. Άλλες φορές είναι απρόθυμα να πουν επειδή φοβούνται ότι στα μάτια των ενηλίκων, η αιτία δε θα φαίνεται αρκετά σοβαρή. («Γι’αυτό το λόγο κλαις;»)

Πρέπει να δείχνουμε στα παιδιά μας ότι συμφωνούμε με τα συναισθήματά τους;

Τα παιδιά δε χρειάζονται να συμφωνούν οι άλλοι με τα συναισθήματά τους. Χρειάζονται να αναγνωρίζουν οι άλλοι τα συναισθήματά τους. Η απάντηση «Έχεις απόλυτο δίκιο» μπορεί να ικανοποιητική για το παιδί να την ακούσει εκείνη τη στιγμή, αλλά από την άλλη μπορεί να εμποδίσει το παιδί να σκεφτεί τα πράγματα καλύτερα από μόνο του.

Παράδειγμα:

Παιδί: Η δασκάλα λέει ότι θα ακυρώσει την παράσταση της τάξης. Είναι κακιά!

Γονιός: Ύστερα από όλες αυτές τις πρόβες; Συμφωνώ μαζί σου. Πρέπει να είναι κακιά για να κάνει κάτι τέτοιο!

Τέλος συζήτησης.

Παρατηρήστε πόσο πιο εύκολο είναι για ένα παιδί να σκεφτεί δημιουργικά όταν τα συναισθήματά του γίνονται αποδεκτά.

Παιδί: Η δασκάλα λέει ότι θα ακυρώσει την παράσταση της τάξης. Είναι κακιά!

Γονιός: Θα απογοητεύτηκες πολύ, έτσι; Ξέρω ότι ανυπομονούσες πολύ γι’αυτό.

Παιδί: Ναι. Το ακύρωσε επειδή κάποια παιδιά χαζεύουν στις πρόβες. Αυτά φταίνε!

Γονιός: (ακούει σιωπηρά)

Παιδί: Επίσης έχει θυμώσει η δασκάλα επειδή κανείς δεν ξέρει τον ρόλο του.

Γονιός: Καταλαβαίνω.

Παιδί: Είπε ότι αν στην επόμενη πρόβα παρουσιάσουμε καλύτερη εικόνα, θα μας δώσει άλλη μια ευκαιρία… Καλά θα ήταν να κάνω μια επανάληψη στον ρόλο μου. Θα με βοηθήσεις απόψε να τον μάθω καλά;

Συμπέρασμα: Αυτό που όλοι οι άνθρωποι χρειάζονται – ανεξαρτήτως ηλικίας –  σε μια στιγμή θλίψης δεν είναι ούτε η συμφωνία, ούτε η διαφωνία. Χρειάζονται κάποιον που να αναγνωρίζει αυτό που βιώνουν.

Αν είναι τόσο σημαντικό να δείξω στο παιδί μου ότι καταλαβαίνω, τι κακό έχει το να πω απλά «Καταλαβαίνω πώς νιώθεις»;

Το πρόβλημα με το να πείτε ¨Καταλαβαίνω πώς νιώθεις» είναι ότι μερικά παιδιά δε θα σας πιστέψουν. Θα απαντήσουν, «Όχι, δε με καταλαβαίνεις». Αν μπείτε, όμως, στον κόπο να είστε πιο συγκεκριμένοι  («Η πρώτη μέρα στο σχολείο μπορεί να είναι τρομακτική – τόσα καινούρια πράγματα που πρέπει να συνηθίσεις»), τότε το παιδί ξέρει ότι πραγματικά το καταλαβαίνετε.

Ας πούμε ότι προσπαθώ να αναγνωρίσω ένα συναίσθημα και τελικά φαίνεται ότι έκανα λάθος. Τι γίνεται τότε;

Κανένα πρόβλημα. Το παιδί σας θα σας διορθώσει αμέσως.

Παράδειγμα:

Παιδί: Μπαμπά, το διαγώνισμά μας μεταφέρθηκε για την επόμενη εβδομάδα.

Πατέρας: Θα πρέπει να ένιωσες ανακούφιση για αυτό, έτσι;

Παιδί: Όχι, θύμωσα.! Τώρα θα πρέπει να μελετήσω τα ίδια πράγματα ξανά την επόμενη εβδομάδα.!

Πατέρας: Καταλαβαίνω. Έλπιζες να γράψεις και να φύγει από τη μέση.

Παιδί: Ναι!

Θα ήταν υπεροπτικό εκ μέρους κάποιου να αξιώνει ότι μπορεί πάντα να ξέρει τι νιώθουν οι άλλοι. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε τα συναισθήματα των παιδιών μας. Φυσικό είναι να μην το πετυχαίνουμε πάντα, όμως οι προσπάθειές μας συνήθως εκτιμούνται.

Ξέρω ότι τα συναισθήματα πρέπει να γίνονται αποδεκτά, αλλά δυσκολεύομαι να βρω τρόπο αντίδρασης όταν ακούω «Είσαι κακιά» ή «Σε μισώ» από το ίδιο μου το παιδί.

Αν σας εκνευρίζει το να σας πει «Σε μισώ», ίσως θέλετε να ενημερώσετε το παιδί σας, «Δε μου άρεσε αυτό που μόλις άκουσα.. Αν έχεις θυμώσει για κάτι, πες το μου με άλλο τρόπο. Τότε ίσως μπορώ να σε βοηθήσω».

Υπάρχει κάποιος άλλος τρόπος να βοηθήσω ένα παιδί που ένα αναστατωμένο εκτός από το να του δείξω ότι καταλαβαίνω πώς νιώθει;

Ο γιος μου έχει πολύ μικρές αντοχές για οποιοδήποτε είδος απογοήτευσης. Μερικές φορές φαίνεται ότι βοηθάει όταν αναγνωρίζω τα συναισθήματά του και λέω κάτι του τύπου «Αυτό πρέπει να είναι πολύ απογοητευτικό!», αλλά συνήθως όταν βρίσκεται σε τέτοια συναισθηματική κατάσταση, δε με ακούει καν.

Οι γονείς που συμμετέχουν σε ομάδες γονέων διαπιστώνουν συχνά ότι, όταν τα παιδιά τους είναι αναστατωμένα, μερικές φορές βοηθούν οι σωματικές δραστηριότητες στην ανακούφιση οδυνηρών συναισθημάτων. Πολλές φορές ακούμε ιστορίες για θυμωμένα παιδιά που αρχίζουν να ηρεμούν αφού χτυπήσουν με τις γροθιές τους ένα μαξιλάρι, αφού σφυροκοπήσουν ένα παλιό χαρτοκιβώτιο, αφού χτυπήσουν και πλάσουν πηλό, αφού «βρυχηθούν» όπως τα λιοντάρια ή αφού ρίξουν βελάκια. Η δραστηριότητα όμως που φαίνεται πιο βολική για τους γονείς να παρακολουθούν και πιο ικανοποιητική για τα παιδιά να ασχοληθούν με αυτήν είναι να ζωγραφίζουν τα συναισθήματά τους. Τα δύο παραδείγματα που ακολουθούν συνέβησαν με διαφορά μιας εβδομάδας μεταξύ τους:

«Είχα μόλις γυρίσει από μια ομάδα γονέων και βρήκα τον –  ηλικίας 3 ετών –  γιο μου στο ξαπλωμένο στο πάτωμα σε κρίση θυμού. Ο σύζυγός μου απλά στεκόταν εκεί κοιτώντας αηδιασμένος. Μου είπε: “Λοιπόν, ‘παιδοψυχολόγε’, να δω τι μπορείς να κάνεις για αυτό τώρα”. Ένιωσα ότι πρέπει να σταθώ στο ύψος των περιστάσεων. Κοίταξα κάτω που καθόταν ο Νικόλας, ο οποίος εξακολουθούσε να κλωτσάει και να φωνάζει. Έπιασα ένα μολύβι και ένα σημειωματάριο, τα έδωσα στον Νικόλα και είπα: “Ορίστε, δείξε μου πόσο θυμωμένος είσαι. Ζωγράφισέ μου μια εικόνα για το πώς νιώθεις”.

Ο Νικόλας σηκώθηκε αμέσως και άρχισε να ζωγραφίζει θυμωμένα κύκλους. Μετά μου έδειξε αυτό που ζωγράφισε και είπε: “Ορίστε πόσο θυμωμένος είμαι!”.

Είπα: ‘Α, είσαι πραγματικά  θυμωμένος!” και έσκισα άλλο ένα κομμάτι χαρτί από το σημειωματάριο. “Δείξε μου κι άλλο!”, είπα.

Μουντζούρωσε με μανία τη σελίδα ξανά και του είπα, “Τόσο πολύ θυμωμένος, ε;” Επαναλάβαμε την ίδια ενέργεια άλλη μια φορά. Όταν του έδωσα το τέταρτο κομμάτι χαρτιού, ήταν σαφώς πιο ήρεμος. Το κοίταξε για λίγη ώρα και μετά είπε: “Τώρα θα σου δείξω τα χαρούμενα συναισθήματά μου” και ζωγράφισε ένα κύκλο με δυο μάτια και χαμόγελο. Ήταν απίστευτο. Μέσα σε δυο λεπτά, από την υστερική φάση πέρασε σε ήρεμη-χαρούμενη κατάσταση, απλά και μόνο επειδή τον άφησα να μου δείξει πώς ένιωθε. Ύστερα από λίγο, ο σύζυγός μου μου είπε, “Συνέχισε να παρακολουθείς αυτή την ομάδα”.

Άλλη μια μητέρα που παρακολουθούσε ομάδα γονέων διηγήθηκε την εμπειρία της, έχοντας χρησιμοποιήσει την ίδια τακτική:

Όταν άκουσα για τον Νικόλα την περασμένη εβδομάδα, η πρώτη μου σκέψη ήταν ‘Μακάρι να μπορούσα να εφαρμόσω αυτήν την προσέγγιση με τον Δημήτρη’. Ο Δημήτρης είναι επίσης 3 ετών αλλά πάσχει από εγκεφαλική δυσλειτουργία. Όλα όσα γίνονται με πολύ φυσικό τρόπο στα άλλα παιδιά, για αυτόν αποτελούν αξιοσημείωτα επιτεύγματα π.χ. το να σταθεί χωρίς να πέσει, το να κρατήσει το κεφάλι του όρθιο. Έχει σημειώσει αξιόλογη πρόοδο, εξακολουθεί όμως να απογοητεύεται εύκολα. Κάθε φορά που προσπαθεί να κάνει κάτι και δεν τα καταφέρνει, μπορεί να φωνάζει για ώρες μετά. Δεν μπορώ με κανέναν τρόπο να επικοινωνήσω μαζί του. Το χειρότερο σημείο από όλα είναι ότι με κλωτσάει και προσπαθεί να με δαγκώσει. Μάλλον πιστεύει ότι κατά κάποιο τρόπο οι δυσκολίες του οφείλονται σε εμένα και ότι θα έπρεπε να μπορώ να κάνω κάτι για αυτό. Είναι θυμωμένος μαζί μου τον περισσότερο καιρό.

Επιστρέφοντας σπίτι από την ομάδα γονέων σκέφτηκα: ‘Τι θα γινόταν αν προλάβαινα τον Δημήτρη πριν τον πιάσει έντονη κρίση θυμού;’ Εκείνο το απόγευμα έπαιζε με το καινούριο του παζλ. Ήταν ένα πολύ απλό με λίγα και μεγάλα κομμάτια. Τελοσπάντων δεν μπορούσε να ταιριάξει το τελευταίο κομμάτι και μετά από μερικές προσπάθειες, άρχισε να έχει εκείνη την έκφραση θυμού στο πρόσωπό του. Σκέφτηκα, ‘Ωχ όχι, πάλι τα ίδια θα έχουμε!’. Έτρεξα προς το μέρος του και φώναξα: “Περίμενε!… Περίμενε!… Μείνε εκεί που είσαι!… Πρέπει να φέρω κάτι!” Κοιτούσε ξαφνιασμένος. Έψαχνα μανιωδώς στα ράφια της βιβλιοθήκης του και βρήκα έναν μεγάλο μοβ μαρκαδόρο και ένα κομμάτι χαρτί ζωγραφικής. Κάθισα κάτω στο πάτωμα μαζί του και είπα, “Δημήτρη, τόσο θυμωμένος νιώθεις;” Και μετά ζωγράφισα με απότομες κινήσεις ζιγκ-ζαγκ γραμμές πάνω και κάτω στην επιφάνεια του χαρτιού. “Ναι”, είπε και πήρε απότομα το μαρκαδόρο από τα χέρια μου και σχημάτισε γραμμές με απότομες και άγριες κινήσεις. Μετά κάρφωσε το χαρτί με το μαρκαδόρο ξανά και ξανά μέχρι που το γέμισε τρύπες. Σήκωσα το χαρτί ψηλά στο φως και είπα: “Πωπω, έχεις πολλά νεύρα… Είσαι πραγματικά θυμωμένος!” Μου άρπαξε το χαρτί από τα χέρια και κλαίγοντας ταυτόχρονα, το έσκισε ξανά και ξανά μέχρι που απέμεινε μόνο ένας σωρός από κομματάκια χαρτιού. Όταν σταμάτησε, με κοίταξε και είπε, ‘Σ’αγαπάω μανούλα’. Ήταν η πρώτη φορά που μου το είπε αυτό.

Το έχω ξαναδοκιμάσει από τότε και δεν έχει πάντα αποτέλεσμα. Πιστεύω πως πρέπει να βρω μια άλλη φυσική διέξοδο εκτόνωσης για αυτόν, όπως π.χ. ένα σάκο του μποξ ή κάτι τέτοιο. Έχω αρχίσει, όμως, να συνειδητοποιώ ότι αυτό που είναι πιο σημαντικό είναι το ότι όσο δίνει γροθιές, χτυπάει ή ζωγραφίζει βρίσκομαι εκεί – τον παρακολουθώ και του δείχνω ότι κατανοώ και αποδέχομαι ακόμα και τα πιο θυμωμένα του συναισθήματα».

Αν αποδέχομαι όλα τα συναισθήματα του παιδιού μου, δε θα το κάνω έτσι να νομίζει πως ό,τι και να κάνει εμένα δε με πειράζει; Δε θέλω να είμαι πολύ ανεκτικός γονέας.

Όλοι έχουμε τη ανησυχία μήπως γινόμαστε πολύ ανεκτικοί με τα παιδιά μας. Σταδιακά, όμως, αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε ότι αυτή η προσέγγιση θεωρείται «ανεκτικοί», μόνο υπό την έννοια ότι όλα τα συναισθήματα γίνονται ανεκτά. Για παράδειγμα, «Βλέπω σου αρέσει να κάνεις σχέδια με το πιρούνι σου  στο βούτυρο». Φυσικά, όμως, αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να επιτρέπετε σε ένα παιδί να συμπεριφέρεται με τρόπο που θεωρείτε απαράδεκτο. Καθώς απομακρύνετε το βούτυρο από το παιδί, πείτε στον νεαρό «καλλιτέχνη» ότι «το βούτυρο είναι για να το τρώμε, όχι για να παίζουμε. Αν θες να φτιάξεις σχέδια και σχήματα, μπορείς να χρησιμοποιήσεις πηλό».

Διαπιστώσαμε ότι όταν αποδεχτήκαμε τα συναισθήματα των παιδιών μας, αυτά μπορούσαν πιο εύκολα να αποδεχτούν τα όρια που τους θέταμε.

Για ποιο λόγο δεν πρέπει να συμβουλεύουμε τα παιδιά όταν έχουν πρόβλημα;

Όταν δίνουμε στα παιδιά συμβουλές ή άμεσες λύσεις, τους στερούμε την εμπειρία που προέρχεται από τη δική τους προσπάθεια λύσης των προβλημάτων τους.

Υπάρχει κάτι που μπορεί να κάνει ένας γονιός μετά αν διαπιστώσει  ότι έδωσε στο παιδί του μια απάντηση που δεν το βοήθησε;

Χθες η κόρη μου γύρισε από το σχολείο πολύ αναστατωμένη. Ήθελε να μου πει για κάποια παιδιά που την πείραζαν στο προαύλιο. Ήμουν κουρασμένη και απασχολημένη. Κι έτσι την αποπήρα  και της είπα να σταματήσει να κλαίει και ότι δεν ήρθε το τέλος του κόσμου. Φάνηκε πολύ στενοχωρημένη και ανέβηκε στο δωμάτιό της. Το ξέρω ότι έκανα γκάφα, αλλά τώρα τι μπορώ να κάνω;

Κάθε φορά που λέει ένας γονιός στον εαυτό του, «Έκανα μεγάλη γκάφα αυτή τη φορά. Γιατί δε σκέφτηκα να πω…;» τότε αυτόματα του δίνεται άλλη μια ευκαιρία. Η ζωή με τα παιδιά είναι ανοιχτή σε διευθετήσεις. Υπάρχει πάντα άλλη μια ευκαιρία – λίγα λεπτά αργότερα, την ίδια μέρα ή εβδομάδα – για να πείτε, «Σκεφτόμουν αυτό που μου έλεγες νωρίτερα σχετικά με εκείνα τα παιδιά που σε πείραζαν στο προαύλιο. Και τώρα καταλαβαίνω τώρα ότι αυτό θα ήταν πολύ ενοχλητικό».

Η συμπόνια εκτιμάται πάντα, είτε έρχεται νωρίτερα ή αργότερα.