Απτική Αμυντικότητα: Τι πρέπει να ξέρουν οι γονείς

Το απτικό σύστημα του οργανισμού και η αίσθηση της αφής που έχουμε μέσω των διαφορετικών αισθητηριακών υποδοχών στο δέρμα μας, καθιστά εφικτή τη λήψη των πρώτων πληροφοριών για τον κόσμο από τη στιγμή της γέννησής μας. Η ικανότητα μας να διαχειριζόμαστε απτές πληροφορίες μας επιτρέπει να νοιώθουμε ασφάλεια και δέσιμο με τα άτομα που μας αγαπούν. Δηλαδή, η ικανότητα αυτή συνεπάγεται την κοινωνική και συναισθηματική μας εξέλιξη.

Ένα σημαντικό κομμάτι του απτικού μας συστήματος είναι η προστατευτική του λειτουργία που μας ειδοποιεί για κάτι δυσάρεστο ή επικίνδυνο. Κάποια παιδιά εμφανίζουν δυσλειτουργίες στο κομμάτι αυτό. Πιθανώς, δεν αντιλαμβάνονται πολλές από τις αισθήσεις που έχουμε μέσω της αφής με αποτέλεσμα να βρίσκονται σε επιφυλακή, να τρομάζουν ή να αντιδρούν με φυγή ή αντίσταση σε κάτι. Η παραπάνω κατάσταση είναι γνωστή σαν απτική αμυντικότητα και αναγνωρίστηκε πρώτα από τον A.J.Ayres (1960s), αμερικανό εργοθεραπευτή.

Τι είναι η απτική αμυντικότητα;

Η απτική αμυντικότητα αναφέρεται σε ένα μοτίβο συμπεριφορών και συναισθηματικής ανταπόκρισης που παρατηρείται σε κάποια παιδιά. Οι συμπεριφορές αυτές φαίνονται αντίθετες, αρνητικές και δυσανάλογες συγκριτικά με ορισμένα είδη απτών ερεθισμάτων τα οποία η πλειοψηφία των ανθρώπων βρίσκει ανώδυνα. Η αδυναμία επεξεργασίας των ερεθισμάτων από τον εγκέφαλο και η επακόλουθη χρήση των πληροφοριών που λαμβάνουμε μέσω των αισθήσεων είναι ενδεικτική της διαταραχής της αισθητηριακής ολοκλήρωσης.ά

Τα παιδιά με ένα αισθητηριακό σύστημα που δίνει ανακριβείς πληροφορίες είναι, συχνά, σε κατάσταση «συναγερμού». Οι χαλαρές επαφές μέσα σε ένα τυπικό, καθημερινό περιβάλλον μπορεί να προκαλέσουν ακραίες αντιδράσεις που πολλές φορές ερμηνεύονται σαν κακή συμπεριφορά. Τα παιδιά μπορεί να γκρινιάζουν, να προσκολλούνται (φόβος), να ξεσπούν (πάλη) ή να τρέχουν μακριά (φυγή).

Η νευρική διαταραχή που προκαλεί απτική αμυντικότητα σε ένα παιδί δεν επηρεάζει απαραίτητα και τη μαθησιακή του ικανότητα. Ωστόσο, η δυσφορία και οι συμπεριφορικές αντιδράσεις, σαν αποτέλεσμα της διαταραχής, παρεμποδίζουν τη διαδικασία της μάθησης. Πολύ συχνά το παιδί νοιώθει συναισθηματική ανασφάλεια.

Αν και δεν υπάρχει πλήρης κατανόηση γύρω από το θέμα της απτική αμυντικότητας, η διαταραχή αυτή είναι γνωστή εδώ και πολλά χρόνια σαν «υπερευαισθησία» και εμφανίζεται σε ποικίλες καταστάσεις. Για παράδειγμα, η διαταραχή εντοπίζεται σε παιδιά με συγκεκριμένες μαθησιακές δυσκολίες και διαταραχές, σε παιδιά στο φάσμα του αυτισμού, και σε περιπτώσεις άλλων εξελικτικών διαταραχών.

Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε πως η απτική αμυντικότητα και η εξελικτική δυσπραξία είναι δύο διαφορετικές παθήσεις. Μπορεί το παιδί σε κάποιες φάσεις της ζωής του να αντιμετωπίσει και τις δύο διαταραχές. Η κατάσταση αυτή ονομάζεται συννοσηρότητα (διπλή διάγνωση). Είναι συνηθισμένο για ένα παιδί με απτική αμυντικότητα να λάβει λάθος διάγνωση για εξελικτική δυσπραξία, καθώς υπάρχει σχετική σύγχυση ανάμεσα στους επαγγελματίες σχετικά με τις δύο αυτές διαταραχές. Κλινικά, είναι εξαιρετικά σημαντικό να γίνει μια ακριβής διάγνωση, καθώς η αγωγή για την απτική αμυντικότητα διαφέρει από εκείνη της δυσπραξίας.

Συμπεριφορές – ενδείξεις απτικής αμυντικότητας

Τα παιδιά με απτική αμυντικότητα είναι συχνά υπερδραστήρια και εμφανίζουν εύκολη διάσπαση προσοχής. Αντιδρούν υπερβολικά σε απτά ερεθίσματα με αποτέλεσμα να μην γίνονται αντιληπτά από τους άλλους ανθρώπους ή σε σημείο που να μην προκαλούν κάποια ανησυχία σε άτομα του περιβάλλοντος. Ωστόσο, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε πως τα παιδιά με απτική αμυντικότητα θα συμμετέχουν σε κάποιες απτικές δραστηριότητες αν έχουν τα ίδια τον έλεγχο. Επίσης, θα αναζητήσουν τρόπους για μυϊκή διέγερση και σταθερά ερεθίσματα αφής για να μειώσουν το επίπεδο της υπερευαισθησίας τους. Ενδέχεται να παρουσιάσουν συχνά και με συνέπεια κάποια ή τα περισσότερα από τα ακόλουθα χαρακτηριστικά στη συμπεριφορά τους.

Αντιδράσεις αποφυγής της διέγερσης μέσω της αφής

• Το παιδί αποφεύγει ορισμένα είδη ρουχισμού και υφής των ρούχων (υλικά που προκαλούν φαγούρα, τσιμπήματα κτλ.) ή αντίθετα, έχει συγκεκριμένες προτιμήσεις (μαλακά υλικά, μπλούζες με μακριά μανίκια κτλ.).
• Το παιδί αποφεύγει την επαφή με άλλα παιδιά. Για παράδειγμα, προτιμάει να στέκεται στο τέλος μιας ουράς  στη διάρκεια μιας συνάντησης – συνέλευσης ή να παραμένει στην άκρη της ομάδας ενώ η δασκάλα διαβάζει κάποιο παραμύθι κτλ.
• Το παιδί αποφεύγει αναμενόμενα αγγίγματα ή αλληλεπιδράσεις που απαιτούν αγγίγματα. Για παράδειγμα, έχει την τάση να τραβιέται ή να αποφεύγει τα αγγίγματα των άλλων στο πρόσωπό του.
• Το παιδί αποφεύγει δραστηριότητες παιχνιδιού που περιλαμβάνουν απτά υλικά (άμμος και δαχτυλομπογιές) ή σωματική επαφή, προτιμώντας το μοναχικό παιχνίδι.
• Το παιδί αποφεύγει να μένει ξυπόλητο, εδικά σε επιφάνειες με άμμο και γρασίδι (περπατά στα δάχτυλα των ποδιών).
• Το παιδί αποφεύγει πολυσύχναστους χώρους, προτιμάει να μένει κάτω από το τραπέζι, να κρύβεται πίσω από τον καναπέ ή κάτω από τη σκάλα.

Αντιδράσεις αποστροφής σε ανώδυνα αγγίγματα

• Το παιδί παρουσιάζει αποστροφή ή προσπάθειες για πάλη όταν κάποιος το σηκώνει ή το αγκαλιάζει.
• Το παιδί αντιτίθεται σε ορισμένες, καθημερινές εργασίες, όπως ντους, κόψιμο νυχιών, πλύσιμο μαλλιών και προσώπου.
• Το παιδί αντιτίθεται στην υγιεινή των δοντιών, δε θέλει να πλύνει τα δόντια του.
• Το παιδί δεν θέλει να το αγγίζουν σε καθημερινές δραστηριότητες. Για παράδειγμα, ενώ του αλλάζουν πάνα ή ρούχα, του καθαρίζουν τη μύτη ή το πρόσωπο.
• Το παιδί δεν θέλει να το πλησιάζουν από πίσω. Ίσως τρίψει το δέρμα ή ξύσει την περιοχή που το έχουν αγγίξει.

Συναισθηματικές αντιδράσεις σε διέγερση μέσω της αφής

• Το παιδί είναι ανήσυχο και απελπισμένο όταν βρίσκεται κοντά σε άλλους ανθρώπους όπως σε μια συνέλευση/συγκέντρωση, μέσα στην τραπεζαρία του σχολείου, κτλ.
• Το παιδί αρνείται να συμμετέχει σε ορισμένες κοινωνικές δραστηριότητες, όπως πάρτι ή ψώνια στο σουπερμάρκετ.
• Το παιδί ανταποκρίνεται με λεκτική ή σωματική επιθετικότητα όταν κάποιος το αγγίζει ελαφρά στα χέρια, το πρόσωπο ή τα πόδια (ξεσπάσματα).
• Το παιδί εκφράζει αντίρρηση, υποχωρεί ή αντιδρά αρνητικά αν κάποιος το αγγίζει, ακόμη και αν είναι από αφοσίωση και αγάπη στα πλαίσια μιας στενής, φιλικής σχέσης. Το παιδί προτιμάει να αγγίζει παρά να το αγγίζουν. Κάποια παιδιά αναζητούν το έντονο, σταθερό άγγιγμα ώστε να ρυθμίζουν το επίπεδο της αμυντικότητάς τους.

Σε αυτό το σημείο, πρέπει να σημειώσουμε πως τα παιδιά με απτική αμυντικότητα, συχνά, παρουσιάζουν υπερευαισθησία και σε άλλου είδους αισθητηριακής διέγερσης, όπως κινήσεις, οπτικά ερεθίσματα, και ήχοι. Όταν ένα παιδί παρουσιάζει υπερευαισθησία σε παραπάνω από ένα ερεθίσματα, έχει αισθητηριακή αμυντικότητα.

Στρατηγικές για να βοηθήσετε ένα παιδί με απτική αμυντικότητα

Οι θεραπείες για την ελάττωση της απτικής αμυντικότητας προσπαθούν σταδιακά να αποσπάσουν πιο τυπικές αντιδράσεις από το παιδί σε ποικίλες αισθήσεις μέσω της αφής. Στόχος είναι να ομαλοποιήσουμε τον τρόπο που νευρικό σύστημα του παιδιού καταγράφει και ερμηνεύει πληροφορίες μέσω της αφής. Οι ακόλουθες τεχνικές διαχείρισης και εξυγίανσης είναι χρήσιμες για να βοηθήσετε ένα παιδί με απτική αμυντικότητα (Mailoux, 1992).

• Να ασκείτε σταθερή πίεση όταν αγγίζετε το παιδί. Μην το αγγίζετε ποτέ απαλά. Τα απαλά / ελαφρά χτυπήματα και αγγίγματα στο κεφάλι, την πλάτη και τους ώμους δεν ενδυναμώνουν ένα παιδί με απτή αμυντικότητα.
• Να ηρεμείτε το παιδί με ίσιες, προς τα κάτω και σταθερές ωθήσεις στην κορυφή του κεφαλιού ή και στους δύο ώμους. Μια σφιχτή, μεγάλη αγκαλιά είναι εξαιρετική επιλογή! Βεβαιωθείτε πως το παιδί αναμένει το άγγιγμά σας. Μην το ξαφνιάζετε.
• Να αποφεύγετε να αγγίζετε ή να πλησιάζετε το παιδί από πίσω. Βεβαιωθείτε πως το παιδί σας βλέπει πριν του δώσετε οδηγίες ή ζητήσετε απαντήσεις.
• Όταν χρησιμοποιείτε σωματικές νύξεις, οδηγίες ή καθοδήγηση, πρέπει να αγγίζετε όσο το δυνατόν πιο έντονα το παιδί χωρίς εκείνο να αισθάνεται πόνο.
• Μπορείτε να μειώσετε το χρονικό διάστημα που χρειάζεται να μείνει το παιδί στην ουρά.
• Να επιτρέπετε στο παιδί με απτική αμυντικότητα να φοράει πουλόβερ ή μπουφάν σε εσωτερικούς χώρους αν έτσι νοιώθει μεγαλύτερη ασφάλεια και άνεση.
• Να βάζετε τα παιδιά σε θέση που δεν τα αναγκάζει να βρίσκονται πολύ κοντά το ένα στο άλλο. Με αυτόν τον τρόπο, αποφεύγετε και τα ανεπιθύμητα αγγίγματα.
• Να χρησιμοποιείτε σημάδια που ορίζουν τον προσωπικό χώρο του παιδιού όταν κάθεται στο πάτωμα παρέα με άλλα παιδιά για την ώρα του παραμυθιού. Μπορείτε, επίσης, να αφήνετε το παιδί να διαλέγει τη θέση που θέλει.
• Ενθαρρύνετε το παιδί να τρίβει το σώμα του με ένα σφουγγάρι από φυσικό υλικό την ώρα του μπάνιου.
• Μπορείτε να δημιουργήσετε μια ήσυχη γωνιά για το παιδί όταν παρουσιάζει μεγάλη «ευαισθησία» ή ενοχλείται από κάτι.
• Να προσέχετε ποια υφάσματα, τύποι ρουχισμού, υλικά για παιχνίδι ή κοινωνικές καταστάσεις (περπάτημα μέσα σε πολυσύχναστο εμπορικό κέντρο) φαίνεται να προκαλούν αρνητικές αντιδράσεις στο παιδί. Μέχρι να λύσετε το πρόβλημα, αποφύγετε ενοχλητικές καταστάσεις, αφήνοντας, για παράδειγμα, το παιδί σας να φορέσει βαμβακερά ρούχα αν είναι αυτό που προτιμάει.
• Δοκιμάστε δραστηριότητες με έντονη άσκηση. Ζητήστε, για παράδειγμα, από το παιδί να κουβαλήσει τις σακούλες με τα ψώνια ή τον σάκο με τα άπλυτα ρούχα, να φορέσει ένα βαρύ σακίδιο στην πλάτη, να σπρώξει / τραβήξει παιχνίδια ή να πηδήξει. Όταν αφήνετε το παιδί να σας βοηθάει με έντονες δουλειές μέσα στο σπίτι και να πηδάει, να σπρώχνει και να τραβά παιχνίδια, εκείνο ηρεμεί και λειτουργεί στα πλαίσια μιας οργανωμένης άσκησης.
• Δοκιμάστε, σταδιακά, να ενσωματώσετε μια ποικιλία από απτικές εμπειρίες στο παιχνίδι την ώρα του φαγητού και του μπάνιου. Συνήθως, είναι πιο εύκολο για ένα παιδί να ξεκινήσει μόνο του το παιχνίδι από το να του επιβάλλετε καινούριες και πιθανώς απειλητικές αισθήσεις. Μπορείτε να κάνετε πρώτα μια παρουσίαση στον εαυτό σας για να γίνει το παιχνίδι πιο ευχάριστο. Να θυμάστε – δεν επιβάλλουμε τη συμμετοχή στο παιδί μας.

Υπάρχουν επιπρόσθετες, πιο συγκεκριμένες και ίσως πιο κατάλληλες απτές δραστηριότητες για το παιδί σας που μπορεί να σας προτείνει η εργοθεραπεύτριά του. Ζητήστε ιδέες και μιλήστε για τις αντιδράσεις του παιδιού σας σε ποικίλες εμπειρίες. Να έχετε το νου σας για σημάδια και να αποφεύγετε την υπερδιέγερση και την υπερβολική έκθεση σε ερεθίσματα.

Τι πρέπει να κάνετε στη συνέχεια;

Αν νομίζετε πως το παιδί σας έχει απτική αμυντικότητα, πρέπει να ζητήσετε επαγγελματική γνώμη που θα επιβεβαιώσει τη διάγνωση και θα σας συμβουλεύσει για τις στρατηγικές θεραπείας που θα ακολουθήσετε. Δοκιμάστε να επισκεφθείτε με το παιδί σας μία εργοθεραπεύτρια με ειδίκευση στην αγωγή για αισθητηριακή ολοκλήρωση.

Θα συναντήσετε διαφορετικά κριτήρια και διαδικασίες ανάλογα με την περιοχή που θα επιλέξετε. Συνήθως, πρώτη σας επιλογή θα είναι ο οικογενειακός σας ιατρός. Μπορείτε να συγκεντρώσετε πληροφορίες με βάση τις συμπεριφορικές ενδείξεις που έχουν προαναφερθεί και να συζητήσετε τις ανησυχίες σας με τον ιατρό σας που θα σας παραπέμψει σε κάποια τοπική υπηρεσία Παιδιατρικής Εργοθεραπείας.

Πηγή: Sidney Chu, (1999)